Özgül öğrenme güçlüğü, sözlü veya yazılı dili anlama veya performansa dökme ile ilgili temel süreçleri etkileyen, genetik veya nörolojik faktörlerden kaynaklanan bir durumdur. Çocuklar konuşma, dinleme, okuma (disleksi), anlama, heceleme, yazma, aritmetik hesaplamaları kavramada bir zorluk yaşayabilirler. Yönetilmediği takdirde düşük akademik başarıya sahip olmanın yanı sıra kötü ruh sağlığı, okulu bırakma ve işsizlik gibi kişinin yaşam boyu sorunlar yaşamasına neden olabilir. 

Zekadan bağımsız olmakla birlikte özgül öğrenme güçlüğü olan çocukların ortalama ve bazen de ortalamanın üzerinde zekaya sahip oldukları görülür. Çocuğun gelişiminin geri kalanı normal olsa da öğrenmede beklenmedik zorluklarla karşılaşılabilir. Çocuğun akademik başarısında olumsuzluğa neden olan özgül öğrenme güçlüğü nedeniyle çocuğun sosyal ilişkileri ve benlik algısı da zarar görebiliyor.  

İçeriğimizde özgül öğrenme güçlüğünün çeşitlerinden olan disleksi yani okuma bozukluğuna, disleksi belirtilerine, yönetimi için birtakım yaklaşım ve tekniklere yer verilmiştir. Disleksiye geçmeden önce özgül öğrenme güçlüğünün ne olduğuna daha yakından bakalım.  

Özgül Öğrenme Güçlüğü Nedir?

Özgül öğrenme güçlüğü öncelikle kişinin görsel, işitsel veya motor becerilerindeki bozukluğun neden olduğu bir sorun olarak düşünülmemelidir. Çevresel faktörler, kültürel veya ekonomik durum, psikolojik sorunlar, kronik sorunlar veya aile içi problemler özgül öğrenme güçlüğüne neden olmaz.  Ayrıca bir zihinsel gelişim geriliği olarak değerlendirilmemelidir. Özgül öğrenme güçlüğü akademik becerileri öğrenme ve kullanma güçlüklerini içeren nörogelişimsel bir durumdur.

Özgül öğrenme güçlüğü çocuğun sözlü anlatım, dinlediğini anlama, yazılı anlatım, temel okuma becerisi, akıcı okuma becerileri, okuduğunu anlama ve aritmetik hesaplama gibi becerilerin bir veya birkaçında yaşına göre yeterli başarıyı gösterememesi şeklinde ifade edilebilir. Öğrenmenin belirli yönleriyle ilgili farklılaşma veya belirli öğrenme alanlarında karşılaşılan zorluk anlamına da gelebilir. 

Beynin öğrenme ile ilgili belirli kısımlarında farklılaşma olarak görülen özgül öğrenme güçlüğü üç yaygın şekilde karşımıza çıkar. Bunlar okuma bozukluğu olan disleksi, yazılı anlatım bozukluğu olan disgrafi ve aritmetik bozukluğu olan diskalkuli olarak sayılabilir. 

Disleksi Nedir?

Okuma bozukluğu olarak adlandırılan disleksi en yaygın öğrenme güçlüğüdür. Disleksili bireylerin görsel, problem çözme ve yaratıcılık gibi becerileri güçlü olabilir. Ancak harflerin ve harf kombinasyonlarının doğru bir şekilde bir araya getirilmesi, doğru ve hızlı bir şekilde kelime tanıma ve heceleme gibi becerileri zayıftır. Bu nedenle okuduğunu anlamada bozulma görülebilir. Disleksi nedeniyle birey okurken kelimeleri ve kelimelerin içindeki harfleri karıştırabilir. Ayrıca yazarken kelimeleri hecelemede zorluk çekebilir. 

Disleksi Belirtileri Nelerdir?

Erken belirtiler kendini okul öncesinde gösterir ancak ebeveynler tarafından fark edilememişse disleksi en erken okul çağında teşhis edilebiliyor. Disleksi belirtileri şu şekilde sıralanabilir:

Okul Öncesi Dönemde Disleksi Belirtileri

Disleksi olan çocuklarda dili işlemede sorunlar yaşandığı gözlenmiştir. Bu öğrenme bozukluğuna sahip çocuklar dil becerilerinde akranlarının gerisindedir. Okul öncesi dönemde disleksi olan çocuklarda görülen bazı belirtiler şunlardır:

• Konuşma gelişimi yavaştır.

• Yazılı ve sözlü dili kullanma zordur. 
• Düşünceleri veya duyguları ifade etmede güçlük çekerler.
• Yeni kelime öğrenimi zorlaşır. 
• Çok adımlı yönergeleri takip edemeyebilirler. 
• Şarkıları ve tekerlemeleri öğrenmede zorluk yaşayabilirler.
• Hikâye dinlemeyi sever ancak harflere veya kelimelere ilgi göstermezler.

İlkokul Çağı Dönemde Disleksi Belirtileri

Çocuğun okula başlamasıyla birlikte disleksi belirtileri de zamanla kendini göstermeye başlar. Disleksi olan çocukların okuma ve yazmada arkadaşlarına göre daha fazla zorluk yaşadıkları görülmektedir. Okul çağı dönemde disleksi belirtileri şu şekilde sıralanabilir:

• Harfleri öğrenmede veya hatırlamada zorlanırlar.

• Harfler ve sesler arasındaki bağlantıyı öğrenmek yavaş olabilir.

• Benzer harf ve kelimelerdeki farklılıkları göremeyebilirler. 
• Yaşıtlarından daha yavaş okurlar.
• Okumayı içeren faaliyetlerden kaçınırlar. 
• Yeni kelimeleri seslendirmede sorun yaşayabilirler.
• Sayı dizilerinin yerini değiştirebilir veya aritmetik işaretleri karıştırabilirler.

İlkokul ve Ortaokul Çağı Dönemde Disleksi Belirtileri

Okuma güçlüğü ilkokul birinci sınıfta okuma yazmada geri kalmış olabilir. Her okuma yazma geriliği disleksi olarak adlandırılamayacak olmasına rağmen ileri okul çağlarında da disleksi teşhisi konulabilir. Bu yaşlardaki çocuğun disleksi olduğunu gösterir belirtilerden bazıları şunlardır:

• İmla, dilbilgisi veya noktalamada anlaşılır bir şekilde sorun yaşar.
• Ödevlerini bitirmek için uzun zaman harcar.
• Yüksek sesle okumaktan kaçınır.
• Kelimelerin adlarını hatırlayamadıklarında çokça duraksama veya uygun kelime yerine şey gibi belirsiz ifadeler kullanır. 

Yetişkinlerde Disleksi Belirtileri

Disleksinin okul çağı döneminde teşhis edilmesi en beklenilesi durumdur. Ancak çocukken disleksi teşhisi konmamış kişiler hayatlarının ilerleyen dönemlerinde çeşitli zorluklarla karşılaşabilirler. Yetişkinlerde disleksi belirtilerinden bazıları aşağıda sıralanmıştır:

• Okuma içeren etkinliklerden kaçınırlar.
• Kelimeleri ezberleme veya hatırlamada güçlük çekerler.
• Okuduklarını özetlemekte zorlanırlar.
• Zaman yönetiminde sorunlar yaşarlar.
• Görsel veya uygulamalı deneyim yoluyla daha iyi öğrenme gösterirler.
• Stresten kolayca etkilenirler.
• Özgüven düşüklüğü yaşarlar.

Disleksi Nedenleri Nelerdir?

Özgül öğrenme güçlüğü 100 yılı aşkın süredir araştırmalara konu olan öğrenme bozukluğudur. Zaman içinde beyin temelli yapılan araştırmalar insan farklılıkları hakkında çeşitli anlayışların gelişmesine katkıda bulunmuştur. 

Dislekside kişinin aile öyküsü önemli. Disleksi aileden kalıtım yoluyla yani genlerle çocuğa aktarılabildiği gibi beynin dil ile ilgili bölümlerinde oluşan farklılardan da kaynaklandığı söylenebilir. Disleksi olan kişilerde yapılan beyin görüntüleme taramaları beynin okuma sırasında harekete geçmesi beklenen bölümlerin işlevini yerine getirmediğini göstermektedir. Aile öyküsünün yanı sıra disleksiyi erken doğum, düşük doğum ağırlığı, hamileyken uyuşturucu veya alkol kullanımına maruz kalmak gibi durumlar riski artırabiliyor.  

Öğrenme güçlüğü olan çocukların yaşadıkları güçlükler belirgin olmadığından hayatlarında gizil bir engel olarak düşünülebilir. Bu nedenle öğrenme güçlüğü olan çocukların zihinsel potansiyeli ile gerçek okul performansı arasında açıklanamayan bir farklılık vardır. 

Algısal bozukluklar, beyin hasarı, beyin işlevinde bozukluk, görsel veya işitsel engeller ve zekâ geriliği ise disleksi nedenleri arasında sayılamaz. 

Disleksi Tanısı Nasıl Konur?

Teşhis edilmemiş disleksi hem çocuğun okuma becerisinde hem de karmaşık dil ve kelime bilgisi edinmesinde zorlanmasına neden olur. Çocuğun eğitim sorunlarına veya tıbbi geçmişine bakılarak disleksi tanısı daha kolay konulabiliyor. 

Okul çağındaki çocuklarda dil becerilerini daha iyi anlamak için öğretmen gözlem kayıtlarına ihtiyaç duyulabilir. Görme veya işitsel gibi bozukluklar disleksi semptomları ile benzerlik gösterebileceğinden teşhis koymadan önce uzman doktorlardan testler talep edilebilir.  Bu uzmanlardan bazıları şu şekilde sıralanabilir:

• Pediatrik psikolog
• Özel öğrenme güçlüğü uzmanı
• Göz doktoru
• İşitme uzmanı
• Nörolog
• Dil ve konuşma terapisti

Özgül Öğrenme Güçlüğü/Disleksi Tanısı için En Kapsamlı Test: CAS

CAS testi; planlama ölçeği, eşzamanlılık ölçeği, dikkat ölçeği ve ardıl işlemler ölçeği olmak üzere temelde 4 farklı ölçek ile çalışan bir uygulamadır. CAS testi ile çocuklarda bilişsel kontrol, bilginin kullanımı, zaman yönetimi ve öz düzenleme gibi ulaşılması hedeflenen birtakım çalışmalar üzerine durulur. CAS testinin amacı çocuğun güçlü ve zayıf yönlerini keşfederken aynı zamanda zayıf yönlerini destekleyerek başarıya ulaşmasını sağlayacak ve uygulamalara yön verecek çözümlerin yol haritasını keşfetmesine yardımcı olmaktır.  CAS testi bir uzman psikolog kontrolünde 5-7 yaş grubu ile 8-17 yaş grubu çocuklara uygulanabilmektedir. 

Kendine ait özel danışmanlık merkezinde çocuklarda dil ve konuşma değerlendirme, tanılama ve sağaltım (iyileştirme) çalışmaları yapan Uzman Dil ve Konuşma Terapisti Dr. Psikolog Zeynep Gedik Küçük, 2009 yılından bu yana çocuklarda dil ve konuşma bozuklukları başta olmak üzere pek çok farklı alanda çocuklarla bir arada çalışmalarını sürdürmektedir.

Disleksi Tedavisi

Disleksi tedavi yöntemleri arasında ilaç tedavisi veya cerrahi operasyon gibi beyin farklılıklarını düzeltmenin herhangi bir yolu bulunmuyor. Disleksiyi erken teşhis etmek, doğru değerlendirmek veya yönlendirmek başarıyı artıracaktır. Okumayı öğrenmede güçlük çektiğinizi düşünüyor veya çocuğunuzda gözlemliyorsanız disleksi olup olmadığı konusunda doktor kontrolü önemlidir. Disleksi belirli yaklaşımlar ve teknikler kullanılarak yönetilebilir. Okuma problemlerini çözmek ve benlik saygısını zedelememek için erken müdahale önemlidir. 

Ebeveynler disleksisi olan çocuklarının normal öğrenme becerisine sahip olduğunu unutmadan yazılı anlatımda zorluk çeken çocuklarına farklı öğrenme yöntemlerine başvurulması gerektiğini anlamalıdır. Ayrıca disleksi kaynaklı okuma bozukluğuna karşın öğretim bireyselleştirilmelidir. Disleksi olan kişilere yeteneklerini ve güçlü yanlarını temel alan ve zorluk yaşadıkları okuma becerilerinde onlara yardımcı olarak stratejiler gösterilebilir. Örneğin çocuğun harfleri ve sözcükleri öğrenmesine yardımcı olmak için üç boyutlu tekniklere başvurulabilir. 

Psikologların yanı sıra dil ve konuşma terapistleri ve özel eğitimciler ile bir ekip çalışması yapılarak çocuk yararına programlar geliştirilir. Bu programlar özgül öğrenme güçlüğü/disleksi olan çocuklarda öğrenme ve okuma için gerekli temel bilişsel becerilerin doğal gelişimini hızlandırabilir. 

Psikolojik tedavi öğrenme güçlüğünün yanı sıra ortaya çıkabilecek kaygı, düşük benlik algısı ve sosyal ilişkilerde zorluklar ile başa çıkma konusunda yardımcı olabilir. Sosyal beceri eğitimi gibi eğitimler disleksili çocukların çevrelerine uyum sağlamalarına yardımcı olabilir.  

Disleksi konusunda hem öğretmen hem de aile ve çocuk için verilen eğitimler ise çocuğun bireysel ihtiyaçlarını karşılamak için güçlü yönleri üzerine yönelerek, kendi öğrenme stratejilerini geliştirmelerine yardımcı olacak bir dizi çalışmaları içermektedir.