Dispraksi (gelişimsel koordinasyon bozukluğu), çocuklarda ve yetişkinlerde hareket ve koordinasyonu, ince ve kaba motor becerileri, alıcı dili ve konuşmayı etkileyen bir gelişim bozukluğudur. Bu bozukluk DSM-5 kılavuzlarında gelişimsel koordinasyon bozukluğu olarak adlandırılır.
Dispraksi, yaşamın tüm alanlarını etkileyerek, insanların başkalarının kolaylıkla yaptığı faaliyetleri gerçekleştirmesini zorlaştırır. Dispraksi belirtileri genellikle erken yaşlardan itibaren mevcuttur, ancak çocuk okula başlayana kadar – hatta daha sonra yetişkinlikte fark edilmeyebilir.
Dispraksi genellikle üç farklı türde incelenir:
- Motor dispraksi – yazma, giyinme veya atlama gibi becerilerde sorunlara neden olur
- Sözel dispraksi – konuşma ile ilgili sorunlara neden olur
- Oral dispraksi – ağız ve dil hareketlerinde sorunlara neden olur
Apraksi Nedir?
DMS-5 kılavuzu apraksiyi tanımlamak için sözel dispraksi (konuşma dispraksisi) terimini kullanmaktadır. Aynı bozukluk için ASHA ise çocukluk konuşma apraksisi terimini kullanmaktadır.
Dispraksi (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) Belirtileri Nelerdir?
Her kişinin dispraksi deneyimi farklıdır ve bu deneyim kişinin yaşı, sahip olduğu imkanlar, çevresel ve ailevi faktörlerden etkilenecektir. Bununla birlikte, bazı yaygın dispraksi belirtileri vardır:
Hareket
İnce ve kaba motor becerileri koordine etme zorluğu, dispraksinin ana özelliğidir. Dispraksinin fiziksel belirtileri aşağıdakileri içerir:
- Hareketlerin garip görünmesi ve akıcılıktan yoksunluk
- Başkalarının kolayca başardığı hareketleri gerçekleştirmek için ekstra fiziksel ve zihinsel çaba harcanması
- Zayıf uzamsal farkındalık, normalden fazla takılma, çarpma ve yaralanma
- Yeni pratik görevleri yerine getirmek için gerekli hareketleri öğrenmede zorluk
- Motor becerileri yeni durumlara veya etkinliklere aktarmada zorluk
Organizasyon ve Planlama
Dispraksisi olan birçok kişi kendilerini, eşyalarını ve düşüncelerini düzenlemekte zorluk çeker. Bazıları ayrıca dikkat, hafıza ve zaman yönetimi ile ilgili sorunlar yaşar. Dispraksisi olan birçok yetişkin, bu zorlukların günlük yaşamlarında kendileri için çok fazla zorluk oluşturduğunu söylemektedir.
Konuşma ve Dil
Dispraksisi olan bazı kişiler konuşmaları sürdürmekte güçlük çekerler ve bir soruya veya yoruma yanıt vermeden önce uzun, garip duraklamalar sonrası konuşabilirler.
Konuşma dispraksisi (sözel dispraksi veya konuşma apraksisi) ve oral dispraksisi olan kişiler, net bir konuşma üretmek için gereken hareketleri koordine etmede ciddi ve sürekli zorluk yaşarlar. Konuşma dispraksi kendi başına veya dispraksi ile ilişkili diğer hareket güçlükleri ile birlikte de görülebilir.
Konuşma dispraksisi ve konuşma apraksisi olan çocuklarda şu durumlar görülebilir:
- Sesleri çıkarmakta veya tekrarlamakta zorlanma
- Aynı kelimeyi söylediğinde farklı hatalar yapma
- Tonlamada güçlük çekme – monoton konuşma veya her heceyi aynı şekilde vurgulama
- Sınırlı bir kelime dağarcığına sahip olma ve çok fazla kelime kullanmama
- Kendi yaşlarındaki diğer çocuklardan daha yavaş konuşma
- Konuşurken sık sık ara verme
- Bir sesi söylemeye çalışırken dudakları ve diliyle arama hareketleri yapma
- Fonlama öncesinde artikülasyonun kendiliğinden ya da kolayca gerçekleşmemesi
- Ünsüz bozulması
- Bir sesten diğer sese geçişlerin hızlı, kolay ve pürüzsüz olmaması
- Daha uzun ve karmaşık hece ve kelimelerde zorluk
- Konuşma sırasında sesli duraklamalar kullanılması (-ı gibi)
- Olağandan yavaş konuşma
- Seslendirme hataları
- Ünlü bozulmaları ve ikameleri
Kaç Kişi Etkilenir?
Dispraksi, okul çağındaki çocukların yaklaşık %5’ini etkiler. Çocukların yaklaşık %2’si daha ciddi şekilde etkilenir. Zorluklar çoğu durumda ergenlik ve yetişkinlikte de devam eder.
Erkekler, kadınlara göre dispraksiden etkilenmeye daha yatkındır, ancak kadınlarda teşhis genellikle daha çok konulmaktadır.
Dispraksi bağımsız bir gelişim bozukluğu olsa da, dispraksi tanısı konulan insanlar sıklıkla (ancak her zaman değil) başka bir tanıya da sahip olacaklardır.
Dispraksiyi erken teşhis etmek, bir kişinin fiziksel, öğrenme, sosyal ve duygusal ihtiyaçlarının tespit edilebileceği ve potansiyellerine ulaşmalarına yardımcı olmak için destek sağlanabileceği anlamına gelir. Bu açıdan erken teşhis oldukça önemlidir.
Dispraksi’ye (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) ne sebep olur?
Dispraksi, mesajların beyin ve vücut arasında iletilme biçimindeki bir kesintinin sonucudur. Erken doğmak, düşük doğum ağırlığına sahip olmak ve ailede koordinasyon güçlüğü öyküsü birinin bu duruma sahip olma olasılığını artırsa da, dispraksinin nedeni henüz net olarak bilinmemektedir. Dispraksiye beyin hasarı, hastalık veya yaralanma neden olmaz.
Çoğu durumda, bir kişinin dispraksisinin nedeni bilinmemektedir. Bir kişinin hareket becerilerinin neden diğer alanlardaki becerileri kadar gelişmediğini açıklamak için muhtemelen tek bir neden yoktur.
Edinilmiş Konuşma Apraksisi Nedir?
Edinilmiş konuşma apraksisi her yaştaki insanda görülebilir. Beyindeki hasar, inme, beyin travması, tümör veya beyni etkileyen bir başka hastalık sonucu edinilmiş konuşma apraksisi oluşabilir. Edinilmiş konuşma apraksisi, konuşma üretimini etkileyen kas zayıflığı (dizartri) ile ya da sinir sistemine gelebilecek bir hasarla (afazi) eşzamanlı görülebilir.
Dispraksi (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) Olan Bir Çocuğu Nasıl Tanıyabilirim?
Bu belirtilerin birçoğunun (hepsi olmasa da) varlığı, bir çocukta dispraksi olduğunu düşündürebilir:
- Oturma, emekleme, yürüme gibi erken motor becerilerin kazanılmasında gecikme
- Diğer çocuklara kıyasla koşma, zıplama, zıplama, yakalama/fırlatmada zorluk
- Hareketler garip, yavaş, tereddütlü görünüm
- Becerilerin içgüdüsel edinimi yerine öğretilmesinin gerekmesi
- Sık sık takılmalar ve düşmeler
- Zayıf kalem tutuşu
- Yazmanın yavaş ve bozuk olması
- Giyinmede ve çatal bıçak kullanmada zorluk
- Açık/altı/üstü/önü gibi uzamsal kavramların zayıf anlaşılması
- Arkadaş edinmede ve sosyal ilişkilerde nasıl davranılacağına karar vermede zorluk
- Endişe ve özgüven düşüklüğü
- Dikkatini vermede zorluk, ayrım gözetmeden tüm uyaranlara tepki verme
- Birebir veya küçük bir grupta daha iyi çalışma
- Talimatları takip etmekte zorluk
- Zamanı yönetmekte güçlük
- Genellikle bir şeyleri kaybetme
Dispraksi (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) Olan Bir Yetişkini Nasıl Tanıyabilirim?
Bu belirtilerin birçoğunun (hepsi olmasa da) varlığı, bir yetişkinde dispraksi olduğunu düşündürebilir:
- Çocuklukta fiziksel beceriksizlik geçmişi varken, ancak yetişkin olarak başa çıkma veya kaçınma stratejileri geliştirme
- Farklı veya yoğun bir ortamda yeni motor becerileri öğrenme veya becerileri uygulama zorluğu
- Konserve açacağı gibi araç ve gereçleri kullanmada zorluk
- Dengede durmakta güçlük, çabuk yorulma
- Aynı anda hem düzgün hem de çok yazamama
- Kendisine zorluk çıkarabilecek sosyal ortamlardan kaçınma
- Zayıf organizasyon ve zaman yönetimi becerileri
- Randevuları kaçırma ya da belirli bir tarihle ilişkilendirilmiş işleri zamanında yapamama
- Soruları yanıtlamadan önce duraksama
- Akademik başarısızlık
- İşyerinde başarısızlık
Dispraksi (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) Teşhisi
Bir dispraksi teşhisi, bir kişinin doğru desteğe erişmesine yardımcı olabilir. Değerlendirme ve teşhis süreçleri çocuklar ve yetişkinler için farklılık gösterir ve sosyal çevreye göre de değişebilir:
Teşhis koyacak uzmanın aileye sorması gereken sorular aşağıdaki şekildedir:
- Çocuğunuz erken doğum mu? Eğer öyleyse, ne kadar erken?
- Çocuğunuz doğum ağırlığı ne kadardı?
- Çocuğunuz ne zaman serbest olarak yürüdü?
- Siz veya bir başkası çocuğunuzu “sakar” olarak tanımlar mı?
- Çocuğunuz, giyinme (gömlekleri ilikleme ve ayakkabı bağlama dahil), diş fırçalama ve yemek yerken çatal ve bıçak kullanma gibi günlük yaşam aktivitelerinde zorlanıyor mu?
- Çocuğunuz hangi yaşta (yardımcı tekerler olmadan) 2 tekerlekli bisiklet sürmeyi öğrendi?
- Çocuğunuz el yazısı, boyama veya makasla kesme gibi ince motor aktivitelerinde zorluk çekiyor mu? Aktif kullandığı elini değiştirir mi?
- Çocuğunuz top fırlatma veya topa vurma kaba motor aktivitelerinde, okulda ya da toplulukta takım sporlarında yarışmada veya beden eğitimi derslerine başarılı bir şekilde katılmada zorluklar çekiyor mu?
- Ailenizde başka Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu veya Özgül Öğrenme Güçlüğü tanısı olan var mı?
Anaokulu öğrencileri
Dispraksi genellikle 5 yaşın altındaki çocuklarda teşhis edilmez, ancak dil ve konuşma güçlüğü olan çocuklar daha erken tespit edilebilir. Bir dil ve konuşma terapistine başvurmanız faydalı olacaktır.
Okul öncesi çocuğunuzun gelişimi hakkında endişeleriniz varsa, öncelikle aile hekiminize başvurun. Daha fazla değerlendirme için bir fizyoterapiste, ergoterapiste, dil ve konuşma terapistine veya çocuk doktoruna havale yapılabilir.
Okul çağındaki çocuklar
Okul çağındaki çocuğunuzda dispraksi olabileceğini düşünüyorsanız, tanı almak ve ihtiyaçlarını daha iyi anlamak yardımcı olabilir.
- Çocuğunuzun giyinme, çatal-bıçak kullanma, yazı yazma, eşyalarını düzenleme ve spor yapma gibi aktiviteleri aynı yaştaki diğer çocuklara kıyasla nasıl yönettiğini takip edin.
- Çocuğunuzun öğretmenine aynı tespitleri fark edip etmediklerini sorun.
- Endişelerinizi okuldaki psikolojik danışmanınızla görüşün.
- Çocuğunuz daha ileri değerlendirme için bir dil ve konuşma terapistine, fizyoterapiste, çocuk doktoruna veya başka bir sağlık uzmanına sevkinin gerekip gerekmediğini sorgulayın.
- Dispraksi belirtilerinin dil ve konuşma ile ilişkili olması durumunda bir dil ve konuşma terapistinden yardım alın.
Teşhis sürecine bir tıp doktorunun (örn. bir çocuk doktoru, çocuk psikiyatrı veya nörolog) dahil olması önemlidir. Bunun nedeni, dispraksinin sıklıkla otizm, DEHB ve gelişimsel dil bozukluğu gibi durumlarla örtüşmesidir. Ayrıca, zayıf motor koordinasyon gibi belirtiler serebral palsi gibi diğer durumlarda da görülür. Teşhis değerlendirmesi, dispraksinin bir çocuğun zorlukları için doğru açıklama olduğunu ve böylece uygun desteğin tanımlanabileceğini sağlayacaktır.
Dispraksi (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) ve Otizm Aynı Kişide Görülebilir mi?
Dispraksi ve otizm ayrı durumlardır ancak bazı benzer özellikleri paylaşırlar. İnsanlar hem otizme hem de dispraksiye sahip olabilir ve bir kişinin ihtiyaçlarının tam olarak anlaşılmasını sağlamak için uygun olduğunda her iki tanının da verilmesi önemlidir.
Dispraksi (Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu) Katılsal mıdır?
Dispraksi bazı vakalarda aile öyküsünde de karşılaşılan durumlar olarak görülmüştür. Ancak bugüne kadar dispraksiye neden olan spesifik bir gen tanımlanmamıştır. Dispraksinin birçok farklı nedeni olması muhtemeldir ve genetik faktörler bunlardan biri olabilir.
Kaynak: Bu yazının hazırlanmasında Dyspraxia Foundation web sitesinden, teşhisle ilgili sorular için https://cms.galenos.com.tr/Uploads/Article_47875/%C4%B0KSSTD-11-56.pdf adresinden faydalanılmıştır.
